تبلیغ نوشیدن ادرار شتر، مصداق چه جرمی است؟

امید سلیمی بنی: تبلیغ نوشیدن ادرار شتر برای پیشگیری از کرونا، تجویز تدهین روغن بنفشه در بخشهای خاصی از بدن برای درمان کرونا، محاوره کوتاه یک بازیگر زن با رفتگر خسته و فیلمهایی از این دست، فیلمها و خبرهایی است که در روزهای قرنطینه خانگی فضای شبکه های مجازی را تکان می دهد.

اخیرا فردی که در فیلم جنجالی اش گفته بود طبق روایات می توان از نوشیدن ادرار شتر برای بیماری کرونا استفاده کرد، توسط نیروی انتظامی بازداشت شد و فیلم تازه ای که از او منتشر شده نشان می دهد این فرد در گفتگو با یکی از فرماندهان پلیس می گوید در اطراف میدان فاطمی، جایی در قلب تهران، مطب طب سنتی دارد و به مردم بدون اینکه مجوز طبابت داشته باشد، دستورات درمانی می دهد. سوای این که نداشتن مجوز برای مطب، جرم مستقل دخالت در امور پزشکی است و فارغ از این که موافق نوشیدن ادرار شتر باشیم یا نه، با یک حقوقدان و وکیل دادگستری گفتگو کردیم تا جنبه های حقوقی و کیفری موضوع را بیشتر بشکافیم.

پیمان حاج محمود عطار درباره عمل این فرد معتقد است تبلیغ نوشیدن ادرار شتر می تواند مصداق جرایم متعدد باشد. در ادامه گفتگوی ما با این متخصص حقوق جرم و جزا را می خوانید:

آقای حاج محمود عطار، شما فیلم تبلیغ نوشیدن ادرار شتر را دیده اید. آیا می شود این فرد را «به دلیل انتشار این فیلم» تحت تعقیب کیفری قرار داد؟

بله می شود. طبق بررسی های معمول، او مدعی تعدادی از روایات و مستنداتی است که می گوید از منابع طب دینی استخراج کرده و بر اساس آن نوشیدن ادرار شتر را تجویز کرده است. در فضای مجازی هم برخی منابع درباره فواید ادرار شتر منتشر کرده اند که اعتبار آنها برای مخاطبان و مردم مشخص نیست. البته این روایت توسط اشخاص دیگری هم منتشر شده و قدمت زیادی دارد و به طور خاص مربوط به کرونا نیست، بلکه درباره سودمند بودن نوشیدن این ماده بیان شده اند. ولی کار او در انتشار این فیلم جرم بدون در نظر گرفتن اینکه روایات بیان شده درست یا ساختگی باشد و فارغ از صحت و سقم آنها، از چند باب دارای مسئولیت کیفری است.

پس شما هم می گویید این روایت وجود دارد ولی تبلیغ نوشیدن شتر بر اساس روایت جرم است. دلیل تان چیست؟

از دو جنبه انتشار این فیلم دارای مسئولیت کیفری است، یکی اینکه این فرد پزشک نبوده و پروانه طبابت نداشته که بخواهد بر اساس آن، تجویز نسخه درمانی برای مردم کند. حالا این نسخه ممکن است گیاهی یا شیمیایی باشد، فرقی ندارد. بالاخره یک مرجع قانونی باید به او مجوز می داده که مشغول پزشکی سنتی شود. این مرجع در کشور ما وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی است. طبیعتا کسی که تجویز یک ماده را درباره یک بیماری می کند، یا باید پروانه طبابت داشته باشد یا دست کم داروساز باشد. این فرد ظاهرا دیپلمه است و سواد دانشگاهی ندارد. لذا هر گونه تجویزی که کرده و باعث شده به استناد تجویز ایشان کسی آن ماده را استعمال کند و مشکلی برایش درست شود، مسئولیت کیفری دارد.

جنبه بعدی این است که حتی اگر این فرد دارای پروانه معتبر درمانی از مراجع علمی و بهداشتی کشور بود، باید دارویی را تجویز می کرد که استانداردهای علمی و بهداشتی جهانی و داخلی را داشته باشد. بگذارید مثالی بزنیم نزدیک یک ماه است وزارت بهداشت اعلام کرده داروی رانیتیدین که بسیار مورد استفاده بود، براساس اعلام سازمان بهداشت جهانی و سازمان غذا و وداروی آمریکا (FDD)، سرطان زا و خطرناک است و نباید تجویز و توزیع شود. یعنی مرجع داخلی بر اساس نظر یک مرجع علمی جهانی و داخلی یک کشور دیگر می گوید این دارو نباید مصرف شود. ما کاری به نیت سازمان بهداشتی بین المللی و FDA نداریم که آیا مافیای دارو این دستور را داده یا مستند علمی دارد. ما بر مبنای «اصالت الصحه»، این دستور را صحیح فرض می کنیم. طبق این دستور، شما اگر پزشک هستید حق تجویز یا فروش داروی رانیتیدین ندارید، ولو اینکه شما متخصص داروسازی یا فوق تخصص معده باشید، اگر این دارو را تجویز کنید مرتکب جرم شده اید. در موضوعی که ما در آن بحث داریم مورد کاملا مشابه است، یعنی اینکه ادرار شتر توسط هیچ مرجع بهداشت جهانی یا داخلی به عنوان یک دارو تجویز نشده و مجوز نگرفته است.

تصور می کنم فرض اول شما درباره مداخله در تجویز پزشکی درست نباشد، چون وقتی جرم دخالت در امور پزشکی محقق می شود که یک نفر –مثل من- برای یک فرد خاص دیگر –مانند شما- تجویز دارو کند. در بطن این جرم، گول خوردن بیمار و اعتماد به عنوان مجعول پزشک، مستتر است، این فرد که نیامده به فرد خاصی مانند من و شما بگوید ادرار شتر بنوشید. آمده است به صورت نوعی گفته بر اساس روایت، ادرار شتر منافعی دارد و می شود برای درمان بیماری کرونا نوشید. این کار، مصداق جرم دخالت در امور پزشکی محسوب می شود؟

می پذیرم که باید تجویز شخصی در جرم دخالت در امور پزشکی محقق شود که لازمه آن جعل عنوان پزشک یا عملیات فریبنده توسط پزشک است. ولی دقت کنید فیلمی که اخیرا از این فرد منتشر شده نشان می دهد رئیس پلیس امنیت عمومی با او گفتگو و خبرنگار هم با او مصاحبه می کند و این فرد می گوید من در میدان فاطمی تهران مطب دارم و بیمار ویزیت می کنم. اگر من و شما تجویز می کردیم مردم ادرار شتر بخورند هیچ جرمی نکرده بودیم چون ما حقوقدان هستیم و کسی نمی گوید عنوان پزشک طب سنتی را جعل کرده ایم. من ممکن است به همه دوستان و همکاران و خانواده تجویز کنم که آب نمک برای درمان گلودرد غرغره کنید. نمی گویم من پزشک هستم و چون پزشکم می گویم شما این کار را بکنید. ولی اگر من بیایم به عنوان شخصی که تابلوی مطب طب سنتی زده است و مرتکب جعل عنوان شده است، بگویم ادرار شتر بخورید، مرتکب دخالت در امر پزشکی شده ام. با بسیاری از افراد پس از این که فیلم مزبور منتشر شد، گفتگو کردم که این حرف نادرست است، برخی گفتند این فرد مطب در میدان فاطمی دارد و تحت نظارت وزارت بهداشت است و اگر حرفش بی ربط بود مراجع نظارتی مطب او را پلمب می کردند. از این بابت باید گفت مراجع نظارتی هم باید همراه با این فرد محاکمه شوند که چرا نظارت و بازرسی مستمر درباره مکان مطب مربوط به این شخص نکرده اند. طبق قانون، وزارت بهداشت باید اول بازرس به مکان مطب او بفرستد و بعد در صورتی که مجوز مطب نداشت علاوه بر پلمب مکان، به دادسرای جرایم پزشکی اعلام جرم کند.

به تعبیر شما اگر این فرد مطب نداشت و فیلم را منتشر می کرد، مرتکب جرم نشده بود؟

نه، ولی الان در موضوعی هستیم که این فرد مطب جعلی و غیرقانونی داشته و همراه با او در جرمی که مرتکب شده، وزارت بهداشت و اداره اماکن نیروی انتظامی و اداره اصناف هم متضامنا مسئولیت کیفری دارند. نکته دیگر این است که این فرد با جان و زندگی مردم بازی می کند، باید پرسید چرا با وجودی که مطب غیرقانونی داشته به او گیر نداده اند. در کشورهای عربی بعضا مردم اعتقاد دارند با نوشیدن ادرار شتر به صورت تازه و داغ، از برخی بیماریهای مصون می مانند. روایتی هم در برخی منابع فقهی داریم که نوشیدن ادرار شتر فوایدی دارد. جرم دیگر او این است که با علم به این که می دانسته صبغه اعتقادی در بین مردم در رعایت دستورات بهداشتی دین وجود دارد، از اعتقادات مذهبی مردم سوءاستفاده کرده و تبلیغ این کار را برای منفعت مادی و معنوی خود انجام داده است، لذا مسئولیت کیفری او از بابت سوءاستفاده از اعتقادات مردم برای ایجاد ضرر به بهداشت عمومی قابل تعقیب است. تبلیغ دارو یا ماده بدون دارا بودن مجوز از یک سو و اینکه خودش هم مقابل دوربین آن ماده را برای تایید تجویز غیرقانونی خود، مصرف کرده و از این طریق ماده مورد نظرش را ترویج کرده، عمل مجرمانه است.

چطور تشخیص دادید که او به بهداشت عمومی مردم ضرر زده است؟ اجازه بدهید سئوال را طور دیگری طرح کنم، دهها هزار عطاری در سراسر کشور فعالند که برای فروش موادی مانند سیر برای کاهش فشار خون یا عرق خار مریم برای کاهش چربی خون، مجوز خاص بهداشتی نگرفته اند. هنوز هم عطاریها می گویند موادی مانند روغن خشخاش یا سوخته تریاک، مقوی باه است و تجویز می کنند. تجویز ادرار شتر با آن مواد از لحاظ حقوقی تفاوتی ندارد. چطور می گویید تشویق به نوشیدن ادرار شتر مجرمانه است ولی ترویج مواد مختلف توسط عطاریها قانونی است؟

هر ماده ای که عطاریها عرضه می کنند، از جمله عرقی جات، دارای پروانه تولید بهداشتی است. سازمان غذا و دارو بر آنها نظارت کرده و وزارت صمت هم مجوز داده و در نهایت، بسیاری از این عرقیات، دارای مهر استاندارد هستند. وقتی من به عنوان یک مصرف کننده ببینم عرق کاسنی و بیدمشک مجوز تولید دارد به خود می گویم از همه جهات، آن را بررسی کرده اند. اگر شما می گویید وزارت بهداشت از جنبه کارآزمایی بالینی این عرقیات را بررسی نکرده، معتقدم از آن جنبه هم باید بررسی کند و اگر نکند، کوتاهی کرده است.

تصور نمی کنم وارد نکردن عرق کاسنی در فارماکوپه، کوتاهی وزارت بهداشت باشد. از روزگار قدیم تعدادی مواد مثل عرقیات گیاهی و حتی مخدرها بوده است که در طب سنتی مصرف می شدند که تاکنون وزارت بهداشت به آنها، شان دارو نداده است. قرار هم نیست مثلا گیاه «سیر» را در لیست دارویی کشور وارد کنند چون برای کاهش فشار خون موثر است. ادرار شتر هم چنین حالتی دارد. عده ای به صورت سنتی و حتی شرعی، درباره فواید آن بحث کرده اند. حالا کسی آمده آن را تبلیغ کرده، آیا این جرم است؟

ببینید، بحثی در فلسفه تعریف جرم و حقوق کیفری، در دنیای حقوق امروز، وجود دارد و طبق آن می گویند بدون در نظر گرفتن بحثهای شرعی و دینی، جرم را وقتی باید تعریف کرد که فایده داشته باشد و حذف ضرر از جامعه کند. یعنی هر رفتاری که ضرر به جامعه و شهروندان وارد کند و شخص را نتوان به صورت محترمانه از آن منع کرد باید جرم انگاری شود. آن عرقیجات چون صدها سال است استفاده می شود و تاکنون ضرری متوجه استفاده کنندگان نبوده است، تبلیغ آن، دارای وصف مجرمانه نیست. اصلا تبلیغ این عرقی جات، نظم عمومی را به هم نمی زند.

چطور می توان احصا کرد انتشار یک فیلم فرضا با نیت بازداشتن دیگران از بیماری یا تبلیغ ماده ای که در روایت از آن نام برده اند، تشویش اذهان عمومی است؟

این را مرجع قضایی باید تشخیص بدهد. موضوع در بحث سیاست جنایی قضایی مطرح است که قاضی و مراجع امنیتی باید ببینند آیا با این فیلم تشویش اذهان شده است یا نه. اگر جو یک منطقه یا شهر یا کشور از کار این فرد ولو بدون وجود اشکال علمی، برهم بخورد، تشویش اذهان می شود. ممکن است فردا پزشکان ادرار شتر را کارآزمایی بالینی کنند و ببینند این فرد درست گفته، مانند گالیله که می گفت زمین گرد است ولی کلیسا می گفت نه، صاف است، فردا هم پزشکان به این نتیجه برسند ادرار شتر دارای خواص درمانی است و نظام بهداشت درمان هم نوشیدن ادرار شتر را تایید کند. ولی تا زمانی که این کار انجام نشده، مراجع نظارتی قضایی و امنیتی درباره وقوع تشویش اذهان تشخیص بدهند، این جرم قابل تعقیب است. من شخصا به عنوان یک حقوقدان نظرم این است که با انتشار این فیلم تشویش اذهان شده است.

اگر بخواهیم تعریف جرم را در اختیار مقام قضایی قرار بدهیم که ممکن است هر فیلمی که توجه مردم به آن جلب شود مانند فیلم اخیر یک بازیگر زن که می خواست با یک رفتگر سلفی بگیرد، هم مصداق تشویش اذهان عمومی می شود. اصولا در بیان مواردی مانند نفع یک روش مثل سشوار گرفتن در بینی برای کشتن ویروس کرونا یا تجویز تدهین روغن بنفشه در مواضع خاص بدن یا نوشیدن ادرار شتر برای درمان ماندن از کرونا چقدر می توان موضوع آزادی بیان را وارد دانست؟

قضیه آزادی بیان را باید فقط در جرم سیاسی وارد بدانیم. ممکن است از دید امنیتی فردی، جرم سیاسی مرتکب شود. آنجا است که می گوییم آزادی بیان باید محترم شمرده شود. چون انگیزه شرافتمندانه در بیان متهمان سیاسی وجود دارد.

این هم فردی بگوید مردم می خواهند دچار کرونا نشوند پس بروند ادرار شتر بنوشند، انگیزه شرافتمندانه محسوب نمی شود؟

اگر این فرد را دستگیر نمی کردند، در مطب او مردم برای درمان صف می کشیدند. سوء نیت این فرد از جایی محرز می شود که با قصد انتفاع شخصی و رونق مطب و جلب مشتری این حرفها را زده است. من و شما که مدعی طب سنتی نیستیم و مطب فاقد مجوز نداریم اگر این فیلم را می گرفتیم سوءنیت ما قابل احصا نبود ولی کسی که مطب بدون مجوز و در نهایت انتفای شخصی دارد و دنبال مشتری غیرقانونی و درآمد نامشروع است، قطعا سوءنیت دارد که فیلمش را منجر به ارتکاب تشویش اذهان بدانیم. البته بهتر بود خیلی آرام و بدون فیلمبردار و نمایش دستبند و مصاحبه او را بازداشت کنند، بدون این آبروریزی شود یا اسم و عنوان متهم اعلام شود که خود جرم دیگری است، باید در مطب را پلمب می کردند تا ختم غائله شود.